Κουρσάροι στη Μεσόγειο

Στο βιβλίο του «Problemes» («Προβλήματα»), που εξέδωσε στα 1624 στη Λυών, ο Γάλλος μαθηματικός Μπασέ είχε θέσει και το ακόλουθο πρόβλημα: «Ενα καράβι με δεκαπέντε χριστιανούς και δεκαπέντε Τούρκους επιβάτες πέφτει σε φουρτούνα. Για να σωθεί το σκάφος και το πλήρωμα, ο κυβερνήτης δίνει εντολή να πεταχτούν οι μισοί επιβάτες στη θάλασσα. Για να διαλέξουν τα θύματα οι επιβάτες φτιάχνουν έναν κύκλο και συμφωνούν ότι σε κάθε εννέα επιβάτες, ο τελευταίος θα πέφτει στη θάλασσα, μετρώντας τους από ένα δεδομένο σημείο. Ζητείται να βρεθεί η κατάλληλη διάταξη ώστε όλοι οι χριστιανοί να σωθούν»!

Στην Ευρώπη (και δη τη Μεσόγειο) των χρόνων που ακολούθησαν τις Σταυροφορίες, ο Ιερός Πόλεμος είχε επιβάλει (για άλλη μια φορά στην Ιστορία) τους δικούς του μονόδρομους: «Πόλεμος εναντίον των απίστων» εκατέρωθεν. Συγκρούονται συστήματα αξιών που ωστόσο γεννούν και άλλες αξίες, πιο «ευτελείς», αλλά πολύ επιθυμητές: Κέρδη. Η πολυπλοκότητα αυτών των συστημάτων που γέννησε ο Ιερός Πόλεμος (και κάθε «ιερός» μονόδρομος) φαίνεται και από το ότι ενώ οι αρχές του πολέμου ήταν σταθερές, δεν συνέβαινε το ίδιο και με τους εμπολέμους. Ως συμβολική έκφραση της «αμετροέπειας» και της διχογλωσσίας των τελευταίων χρόνων εκείνης της εποχής, οι ιστορικοί δείχνουν (ναι!) την «Αγορά».

Η «Αγορά» της Μεσογείου τον 16ο και 17ο αιώνα είχε αναπτύξει ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό. Τους κουρσάρους. (Θα μπορούσαν άραγε να συγκριθούν με τα σημερινά «κεφάλαια-γύπες» που εξαγοράζουν το χρέος μιας μικρής αφρικανικής χώρας π.χ. από το βρετανικό κράτος και στη συνέχεια κατάσχουν με δικαστικές αποφάσεις σε αστικά δικαστήρια τις εξαγωγές του; Και τα δύο δεν υπήρξαν μέρος -έστω στα όρια- της «Αγοράς»;)

Οι κουρσάροι αδικήθηκαν πολύ από την επίσημη Ιστορία, απαξιώθηκαν περισσότερο και από τους πειρατές, κυρίως δε, παραλείπονται αναφορές στην έκταση του δικτύου που αναπτύχθηκε γύρω από το «κούρσος», το κέρδος από τα λάφυρα, και στο περιβάλλον που νομιμοποιούσε για περίπου τρεις αιώνες τις κουρσάρικες επιδρομές.

Οι κουρσάροι ήταν τα όρια της νόμιμης, επίσημης «Αγοράς» της Μεσογείου, ο χώρος όπου νομιμοποιήθηκε η αρπαγή (και η δουλεία) με τη συνεργασία όλων: Σε μια χριστιανική κουρσάρικη επιδρομή μπορούσαν να συνυπάρξουν ως «εταίροι» ο αρχηγός ενός κράτους, ενός εκκλησιαστικού τάγματος, μερικών επιχειρηματιών, ενός πολυπολιτισμικού κυκλώματος ασφαλίστρων και, κυρίως, ενός πολύπλοκου νομικού συστήματος διανομής της λείας. Για παράδειγμα, ένα ποσοστό της λείας των χριστιανών κουρσάρων της Μάλτας πήγαινε στη Μονή της Αγίας Ούρσουλας στη Βαλέτα, όπου οι καλόγριες «αδιάκοπα προσεύχονται για την πίστη ενάντια στον άπιστο». Οι καλόγριες μοιράζονταν την ίδια λεία με καταδίκους, με εμπόρους δούλων, με απελευθερωτές δούλων, με γόνους αριστοκρατικών οικογενειών, με σκοτεινούς ναυτικούς και, τέλος, με τον μεγάλο Μάγιστρο του Τάγματος των Ιπποτών της Μάλτας (θρησκευτική και κοσμική αρχή του νησιού). Η διαπλοκή σε όλο της το μεγαλείο.

Και στις δύο πλευρές, την ισλαμική και τη χριστιανική, το πιο δύσκολο ζήτημα των κουρσάρων ήταν το θεωρητικά πιο απλό: «Ποιοι ήταν οι εχθροί»; Ακριβώς επειδή ήσαν εξαρτημένοι από κάποιο είδος κρατικής εξουσίας στις πόλεις- κράτη Αλγέρι, Τύνιδα, Σάλε (Μαρόκο), Μασσαλία, Λιβόρνο και (κυρίως) Μάλτα ακολουθούσαν τις συμφωνίες που υπέγραφαν οι αρχές. Προβλήματα όπως αν σε «φιλικό καράβι μεταφέρονται απαγορευμένα εμπορεύματα (“άπιστοι” ή “ιδιοκτησίες απίστων”) τότε αυτά κουρσεύονται;» είχαν και από τις δύο πλευρές κατά καιρούς πολλές και διαφορετικές απαντήσεις. Βασίλεια και ηγεμονίες σε συμμαχίες με τα κουρσάρικα κέντρα ήταν κατά κανόνα πιο ισχυρά. Μεγάλες χώρες, γράφει ο Πίτερ Ερλ (δίδαξε στο LSE) ενθάρρυναν κάτω από το τραπέζι τη δράση των κουρσάρων - η Βρετανία, ιδίως δε η Γαλλία. Ακόμη και ο Πάπας παρενέβαινε δραστικά στον καθορισμό των ορίων δράσης των χριστιανών κουρσάρων. Σύμφωνα δε με το εξαιρετικό βιβλίο του Ερλ (βλ. Info) καθόρισε σημαντικά και την Ελληνική Επανάσταση!

(Χαρακτηριστικό κι αυτό της πολιτικής εμβέλειας του «κουρσάρικου» θέματος: Οι Γάλλοι -ας πούμε, οι τότε «Γερμανοί» της Μεσογείου- είχαν αναλάβει το κύριο μέρος του εμπορίου της Ανατολής, επιβάλλοντας στους χριστιανούς κουρσάρους να απέχουν από νηοψίες των γαλλικών πλοίων. Οι χριστιανοί κουρσάροι στράφηκαν τότε σχεδόν αποκλειστικά στους «σχισματικούς», «ψευτοχριστιανούς» και «τούρκους», δηλαδή τους Ελληνες καραβοκύρηδες. Οι Ελληνες προσέφυγαν στα δικαστήρια της Βαλέτας αλλά χωρίς να βρουν δικαίωση. Κατέφυγαν, λοιπόν, στον Πάπα, μεταφέροντας το ζήτημα στο αν οι χριστιανοί ορθόδοξοι μπορούν να συμπεριλαμβάνονται στους «απίστους». Το νομικό καθεστώς των ορθοδόξων Ελλήνων -γράφει ο Ερλ- βελτιώθηκε σημαντικά το 1733 στην πολύκροτη απόφαση των δικαστηρίων της Φλωρεντίας στην υπόθεση Φεντερίκο ντι Τζιοβάνι κατά Δημητρίου Λυκούδη. Με την απόφαση οριζόταν πως οι «σχισματικοί» δεν ήταν «μπόνα πρέζα» ακόμη και για τους κουρσάρους της Τοσκάνης.)

Οι κουρσάροι δημιουργήθηκαν από το εμπόριο, μια εποχή πρόδρομης παγκοσμιοποίησης, και ουσιαστικά μεγιστοποίησαν τα κέρδη από το εμπόριο επενδύοντας και ρευστοποιώντας στην γκρίζα ζώνη, στα όρια του νόμιμου με το παράνομο. Ο μεγάλος κύκλος εργασιών έκλεισε μόνο όταν ο Πάπας στέρησε την τελευταία νομιμοποιητική βάση στον μεγάλο Μάγιστρο του τάγματος των Ιωαννιτών της Μάλτας κι όταν οι Γάλλοι πήραν την Κασμπά μέσα στο Αλγέρι.

Ευτυχώς τελευταία έχουν εκδοθεί στα ελληνικά μερικές εξαιρετικές μελέτες για τη συνθετότητα του «φαινομένου» των κουρσάρων, για το εύρος των συμφερόντων που εξυπηρέτησε και, τελικά, πόσο καθόρισε την καθημερινότητα των ανθρώπων της Μεσογείου πριν από τρεις, τέσσερις αιώνες.

Βεβαίως, πράγματα που τότε φαίνονταν αυταπόδεικτα, σήμερα δεν είναι, και οι τότε μονόδρομοι έχουν χορταριάσει. Πόσο παρήγορο να είναι άραγε αυτό στην εποχή της κρίσης; Ιδίως όταν ορατές είναι και οι συμπτώσεις;

Ιnfo- Peter Earl «Κουρσάροι της Μάλτας και της Μπαρμπαριάς», Αθήνα 2010, εκδ. Αλεξάνδρεια (απ’ όπου και το «πρόβλημα» στην αρχή του άρθρου)

- Peter Lamborn Wilson «Πειρατικές ουτοπίες», Αθήνα 2009, εκδ. Αλεξάνδρεια

- Bryan D. Palmer «Κουλτούρες της νύχτας», Αθήνα 2006, εκδ. Σαββάλας

Posted by Under The Black Flag on 12:19 π.μ.. Filed under Κουρσάροι στη Μεσόγειο, hellas . You can follow any responses to this entry through the RSS 2.0